همانطور که گفته شد، زمانی که قسمت های زرمنامه شاهنامه مانند نبرد رستم و سهراب با این وزن و همراه با ضرباهنگ تند و پی‌در‌پی‌ روایت می‌شوند، قادر خواهند بود حس حماسه و هیجان را در شنونده به اوج خود برسانند.

ز جای اندر آمد چو آتش قباد     بجنبید لشگر چو دریا ز باد

برآمد خروشیدن دار و کوب      درخشیدن خنجر و زخم چوب

شاهنامه شناسان معتبر بر این باور هستند که زبان شاهنامه خالص و تا حد ممکن بدون واژگان عربی است. امری که می تواند یک دلیل محکم برای اثبات هدف فردوسی برای احیا و پابرجایی زبان ایرانیان، پارسی نوین باشد. زبانی که به ‌عنوان زبان ادبی و محاوره ای، در ایرانزمین در نقش یک گستره فرهنگی بزرگ به ویژه در بخش خراسان باستانی محسوب می شود. دو سال پیش از تاریخ نگارش مقاله حاضر، مقاله ای با نام            " نفوذ تاریخی ایرانیان در شبه قاره هندوستان" در سایت فارسی پژوهشکده انتشار دادم. در آن مقاله دو قسمتی، به بررسی اثرات زبان پارسی در آن سرزمین وسیع پرداخته شده و موضوع مقاله از زوایای مختلف مورد بحث قرار گرفته است.

[منابع ردیف سوم در مورد مطالب فوق]

اهمیت تاریخی و فرهنگی

شاهنامه نقش حیاتی در حفظ فرهنگ و زبان ایرانی داشت، به‌ ویژه در زمانی که زبان عربی بر فرهنگ منطقه غالب شده بود. فردوسی با سرودن این اثر به پارسی، راه را برای شکوفایی زبان و فرهنگ باستانی و تاریخی ایرانیان، مجددن گشود. شاهنامه همچنین بخش وسیعی ازهویت ملی و باستانی ایرانیان را احیا نمود. یک فرهنگ غنی و زبانی شیوا و زیبا که ریشه در گذشتهٔ بسیار ماقبل اسلام دارد.

داستان‌های شاهنامه الهام ‌بخش شاعران، نقاشان، و نویسندگان در سراسر دنیای پارسی ‌زبان بوده است. نگارگری‌های شاهنامه، نقل‌های شفاهی، و اقتباس‌های ادبی و نمایشی از آن، گواهی بر محبوبیت همیشگی این اثر جاودانه دارند. برای نمونه، برخی پژوهشگران بر این باور هستند که آثاری مانند گرشاسب ‌نامه اسدی طوسی از شاهنامه الهام گرفته‌اند.

شاهنامه فردوسی نه ‌تنها بر هنرمندان ایرانی، بلکه بر هنرمندان غیرایرانی نیز تأثیر گذاشته است، به ‌ویژه در آسیای میانه، هندوستان و حتی غرب.

چند نمونه:

- نسخه شاهنامه دربار اکبرشاه گورکانی در قرن ۲۱-۲۲ باستانی (قرن ۱۶ میلادی) معروف به شاهنامه اکبری. این اثر یکی از زیباترین نسخه‌های مصور شاهنامه است که توسط نگارگران هندی و ایرانی در دربار اکبر شاه گورکانی تصویرسازی شده است. البته در اواخر قرن ۲۲ باستانی ( تقریبن مصادف با شانزده و اوایل قرن هفدهم میلادی) اکبر شاه چندین نسخه نفیس از شاهنامه سفارش داد که با ارزش ترین آنها به شاهنامه اکبری شهرت یافت.

- هنرمندانی چون بیسهان داس (Bishan Das) که یکی از نقاشان برجسته دربار گورکانیان در قرن ۲۲-۲۳ باستانی (قرن ۱۷ میلادی) در دربار جهانگیرشاه بود و سانوالا (Sanwalah  یا  Sanvala)، که او هم یک صورتگر برجسته در همان دربار بوده است با سبک نقاشی مغولی، داستان‌هایی مانند رستم و سهراب یا سیاوش و سودابه را تصویر کردند. در این آثار، ترکیبی از مینیاتور ایرانی و نقاشی بومی هندی دیده می‌شود.

-  در دربار عثمانی نیز شاهنامه فردوسی ترجمه و نگارش شد که یکی از نسخه های مهم شاهنامه محسوب می شود و به نام  شاهنامه‌ عثمانی معروف است. این نسخه البته  به زبان ترکی نوشته، و به سبک نقاشی عثمانی تزئین شده است. پژوهشگران معتقدند داستان‌های اسطوره‌ای ایرانی در فرهنگ ترکی عثمانی تأثیر گذاشته اند، و گاهی حتی با قهرمانان محلی درآمیخته اند. این نسخه هم اکنون در کتابخانهٔ توپ ‌قاپی در استامبل ترکیه نگهداری می‌شود. 

تأثیر فرهنگی و زبانی

اعتقاد کلی بر آن است که استفاده فردوسی از پارسی نو در شاهنامه، عملی عمدی برای احیا و استانداردسازی زبان پارسی پس از فتح ایران بدست اعراب بود. آنطور که از مفاد شاهنامه برمی آید، فردوسی نهایت تلاش خود را نموده تا از ‌واژه‌های عربی استفاده نکند. شاید این امر یکی از فاکتورهای اساسی در تضمین بقای شاهنامه به‌عنوان رسانه‌ای ادبی بوده است. زیرا این انتخاب زبانی، به تدوین هویت پارسی انجامیده بود. این مطلب از چنان اهمیتی برخوردار بود که بر سلسله‌های بعدی، مانند صفویان و حتی قاجارها نیز تاثر گذاشت، اما اوج تأثیر گذاری آن، در جریان ملی گرایی پهلوی اول و دوم واقع شد که می‌توان از آن به‌عنوان نقطهٔ شکوهمند احیای رسمی هویت باستانی ایران یاد کرد. فراموش نشود که در آن دوران، رضاشاه و محمدرضاشاه هر دو با تلاشی پیگیرانه، روی ترویج بازشناسی فردوسی و شاهنامه، با اجرای جشن‌های هزاره  و مرمت و احیای آرمگاه او و دیگر اقدامات، سرمایه‌گذاری فرهنگی کلانی نمودند.

همانطور که با هدفی خاص،  بارها عنوان شد، شاهنامه فردوسی اغلب به ‌عنوان ستون هویت ایرانزمین تلقی می‌شود که به پارسی نو سروده شد، تا در برابر سلطه عربی پس از فتح ایران بوسیله اعراب مسلمان مقاومت کند. این عمل نوعی از یک شیوه منحصربفرد برای حفظ فرهنگ است و باید خاطرنشان کرد که پارسیان به لطف این اقدام برجسته فردوسی، زبان، فرهنگ و نتیجتن هویت ملی خود را حفظ کردند. این حادثه خجسته در حالی به وقوع پیوست که بسیاری از کشورهای دیگر که با همان معضل حمله اعراب و گسترش دیدگاه های آن روبرو شدند، برخلاف ایران، دچار فروپاشی فرهنگی شده، زبان خود را بدست فراموشی سپردند. برخی از این کشورها که امروزه نیز موجود می باشند عبارتند از: مصر، سوریه ، لیبی و دیگر کشورهای آسیایی و افریقایی. گرچه در بخش‌هایی ازعراق و سوریه کنونی، در مقیاسی کم، هنوز زبان آرامی و شاخه ای از آن که به سریانی معروف است، همواره در مناسک مذهبی در جوامع فرقه ای کوچک، در حد بسیار محدود بکار می رود.

هویت ملی و میراث هنری

همانطور که در درازای این مقاله، برجسته شده است، شاهنامه، حماسه ملی ایران است که عمیقن به عنوان یکی از اصلی ترین ستونهای هویت ملی ایرانیان ارزیابی می شود و تاریخ و اساطیر پیش از حمله اعراب مسلمان را در بیش از ۵۰,۰۰۰ بیت روایت می‌کند. مقبره فردوسی نزدیک توس زیارتگاهی ملی است که نقش او را به‌عنوان قهرمان فرهنگی نماد می‌کند. بزرگ  مردی که یونسکو در سال ۲۵۶۸ باستانی (۲۰۱۰ میلادی) هزارمین سالگرد آن را به ‌رسمیت شناخت. او شاعری بود که روح یک ملت باستانی را تسخیر کرد و در این روند تاثیرگذاری، مرزها را درنوردید. همانطور که گفته شد، اثر درخشان این مرد بزرگ، الهام ‌بخش نگارگری‌های پارسی، مانند دست ‌نوشته فلورانس و شاهنامه های مغولی شد که اکنون در مجموعه‌هایی مانند کتابخانه بریتانیا (British Library) و موزه آقاخان نگهداری می‌شوند و بُعدی بصری به برجستگی آن می‌افزایند.
[منابع ردیف چهارم در مورد مطالب فوق]

شاهنامه میراثی جهانی

فردوسی در ادبیات جهان جایگاهی بلند دارد. شاهنامه در کنار آثاری چون ایلیاد (Iliad) و ادیسه(Odyssey) از هومر(Homer) ، مهابهاراتا (Mahabharata)ی هند، احتمالن از ویاسا (Vyasa) و انه‌اید (Aeneid) از ویرژیل(Virgil)، شاعر برجسته‌ی روم باستان و روایت گر داستان ائنیاس(Aeneas) قرار می‌گیرد. یونسکو درسال ۲۵۶۸-۶۹ باستانی (مصادف با ۲۰۱۰میلادی)، هزارمین سالگرد پایان شاهنامه را بطور نمادین جشن گرفت(UNESCO “Millennium of the Shahnameh” Celebration, 2010) .

برای درک واضح تر از مشقات و مرارتهایی که فردوسی در نگارش شاهنامه متحمل شد، شاید تعمق در مشهورترین بیت او در پیش ‌گفتار شاهنامه، بتواند یک کمک فکری مناسب باشد.

بسی رنج بردم در این سال سی       عجم زنده کردم بدین پارسی

این اثر ارزنده و برجسته جهانی که یکی از پایه های اصلی هویت ملی ایرانیان و روایتگر جنگ بین بدی ها و خوبی ها، خیر و شر و یا نور و ظلمت، و سرشار از افکار و اندیشه های زرتشت است، اثبات این مدعاست که شعر می‌تواند به عنوان یکی از المنت های لازم، فرهنگ یک سرزمین کهن و باستانی، مانند ایرانزمین را حفظ کرده و از مرز زمان فراتر رود.

تاثرات جهانی شاهنامه

نکته جالب در این ارتباط این است که شاهنامه فردوسی الهام‌ بخش دست‌نوشته‌های مصور بسیاری شده است، از جمله دست ‌نوشته مشهور فلورانس که یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های مصور شاهنامه محسوب می‌شود. نسخه‌هایی مانند این، امروزه در مجموعه‌های معتبری همچون کتابخانه بریتانیا، کتابخانه ملی فرانسه، و موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شوند و از آن‌ها به‌عنوان گنجینه‌هایی از تلفیق ادبیات و هنر تصویری ایرانی یاد می‌شود.

این آثار مصور، نه ‌تنها برای علاقه‌مندان به شاهنامه ارزشمندند، بلکه منابع مهمی برای پژوهشگران تاریخ هنر، نسخه‌ پردازی، خوشنویسی و نگارگری ایرانی محسوب می‌شوند. نگاره‌های این آثار، از سبک‌های مختلف مکتب‌های هنری ایرانی – مانند مکتب هرات، تبریز، شیراز و اصفهان – تأثیر پذیرفته‌اند و بازتابی از تحولات زیبایی‌شناسی در طول قرون در ایران هستند.

برخی دیگر از نسخه های شاهنامه عبارتند از:

- شاهنامه فلورانس  (Ms. Pers. 1): تاریخ تکمیل آن احتمالن حوالی ۱۸۷۳ تا ۱۸۸۵ باستانی ( ۷۱۷–۷۲۵ ه‍.ق مصادف با ۱۳۱۷–۱۳۲۵ میلادی) ذکر می‌شود. این اثر، قدیمی‌ترین نسخه مصور شناخته ‌شده از شاهنامه است که از قرن‌ها پیش در مجموعهٔ فلورانس بوده، اما در مطالعات ایران ‌پژوهان، دراوایل قرن بیستم بیشتر مورد توجه قرار گرفت و اکنون در کتابخانه ملی فلورانس (Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze) نگهداری می‌شود. این نسخه، که با ظرافت و مهارت بالای نگارگران ایرانی تزئین شده، نه ‌تنها روایت حماسی فردوسی را حفظ کرده، بلکه با نگاره‌هایی زنده و پویا، ابعادی بصری و هنری به آن بخشیده است. همین امر نشان دهند آن است که از دوران حیات فردوسی تا زمان نسخه بردای از اصل، شاهنامه و همچنین خالق آن، فردوسی، در بخش هایی از اروپا نه تنها شناخته شده، بلکه از چنان اهمیتی برخوردار بوده است که هنرمندانی همت به نسخه برداری از آن گماشته اند. واضح است این اقدام در آن زمان، کاری بسیار مرارت آور بوده است.

- شاهنامه بایسنقری ۱۹۸۸ باستانی (۸۳۳ هجری مصادف با ۱۴۳۰ میلادی). به دستور بایسنقر میرزا، پسر شاهرخ تیموری، در شهر هرات که در آن زمان از شهرهای مهم ایران محسوب می شد، تهیه شد. بخش عمدهٔ این نسخه، امروز در موزه و کتابخانهٔ بریتانیا (British Library, MS. Or. 757) نگهداری می‌شود و بخش‌های دیگر در موزه‌ها و مجموعه‌های مختلف پراکنده‌اند.

در سال ۲۵۶۹ باستانی (۲۰۱۱ میلادی مصادف با ۱۳۹۰ شمسی) نسخهٔ شاهنامهٔ بایسنقری به فهرست حافظهٔ جهانی یونسکو (UNESCO Memory of the World Register)  افزوده شد و این اقدام به عنوان گامی مهم در حفظ میراث فرهنگی ایران مورد تقدیر قرار گرفت.

- شاهنامه دموت  (Demotte Shahnameh) یا شاهنامه بزرگ ایلخانی  (Great Ilkhanid Shahnameh)

متعلق به حدود ۱۸۸۸ باستانی (حدود ۱۳۳۰میلادی)، که گفته می شود در تبریز ساخته شده است. همچنین در برخی از متون گفته  می شود این شاهنامه نمونه عالی از مکتب تبریز در نگارگری ایرانی می باشد که از نظر هنری بسیار ارزشمند بود. ژرژ دموت(Georges Joseph Demotte)، دلال هنری فرانسوی، در حدود ۲۴۶۸–۲۴۷۰ باستانی (حدود ۱۹۱۰–۱۹۱۲ میلادی) این نسخه را خرید و برگ‌های آن را از هم جدا کرد.

- شاهنامه تهماسبی (طهماسب)، نسخه‌ای نفیس که برای شاه تهماسب صفوی در۲۰۸۲-۲۰۹۳ باستانی (۱۵۳۵-۱۵۲۴میلادی)، با نگارگری مکتب تبریز تهیه شد.

- نسخه‌هایی چون شاهنامهٔ قوام‌الدوله(Qavam al-Dowleh Shahnameh)  در دورهٔ قاجار،و شاهنامهٔ ابوطاهر حسین (Abu Taher Hossein Shahnameh)، از نخستین نسخه‌های شناخته‌ شده، و شاهنامه‌هایی که در دربارهای گورکانی هند (Mughal India) و عثمانی (Ottoman Empire) تولید شدند، نشان‌دهندهٔ گستردگی تأثیر شاهنامه در فرهنگ‌ها و سرزمین‌های گوناگون است.

همانطور که بدان اشاره شد، بسیاری از نگاره‌ها (تصاویر و نقاشی‌های موجود در نسخه‌های مصور شاهنامه) اکنون در موزه‌های بزرگی چون لوور، متروپولیتن نیویورک و فریر گالری واشنگتن نگهداری می‌شوند.

از آنجا که در این مقاله، هدف، ارائه یک مقایسه ادبی، مابین شکسپیر و فردوسی می باشد، به همین مقدار توضیحات در زندگینامه و میراث فرهنگی برجای مانده از فردوسی بسنده می شود. زیرا در هر حال بررسی عمیق شخصیت فردوسی و شاهکار او، شاهنامه، نه در یک مقاله بلکه یقینن در یک کتاب قطور که به بررسی همه جوانب این مقوله بپردازد میسر خواهد بود.

یک نکته بحث برانگیز

در انتهای این بخش لازم می دانم یک مورد بسیار ملموس از تحریف در مطالب شاهنامه را یاد آور شوم. به این مصراع توجه کنید:

هنر نزد ایرانیان است و بس

این مصراع شعر که به فردوسی نسبت داده می شود در میان عامه چنین تفسیر می شود: "هنر تنها در میان ایرانیان یافت می شود و نه دیگران"، این فهم نادرست، متاسفانه به شکل وسیعی در میان ما ایرانیان رواج یافته است، در صورتیکه اصل آن بیت آنطورکه در سایت گنجور آمده، چنین است:

هنر نیز ز ایرانیانست و بس      ندارند کرگ ژیان را به کس

اگر این مصراع حقیقتن به همین شکل از ابتدا درشاهنامه آمده باشد، تنها یک امکان وجود دارد و آن این است که با شاهنامه پژوهان معتبر ایرانی همصدا شویم و بپذیریم که این بیت، آن چیزی است که از زبان بهرام گور در مورد ایرانیان بیان شده است و نظر شخصی فردوسی نیست. با این حال این نظریه به دل من نمی نشیند، زیرا کلمه "نیز" در مصراع "هنر نیز ز ایرانیانست و بس"

۱- می تواند با حرف "و" در همان مصراع در تضاد باشد. زیرا "نیز" به مفهوم " و همینطور" می باشد که تاکید بر آن دارد که آن اقدام در جایی دیگر هم رخ داده است و در اینصورت جمله، قابل تفسیر نخواهد بود مگر آنکه از حرف "و" صرف نظر شود و "بس" نه به مفهوم "تمام. دگر هیچ..." بلکه به مفهوم "بسیار" در نظر گرفته شود. در این صورت معنی این مصراع چنین خواهد بود: "هنر در نزد ایرانیان نیز بسیار است".

۲- و یا آنکه اگر نخواهیم دست به ترکیب این مصراع بزنیم، باید بپذیریم، منظور از "نیز" تاکید بر وجود موارد دیگری دارد. برای مثال "کیومرث، سپر دارد، نیزه دارد و نیز(و همینطور) تیرهای زیادی برای  کمانش دارد (تیرِ کمان نیز نزد کیومرث است و بسیار) ". بنابراین، ترجمه این مصراع می شود: "هنر هم مانند دیگر فضایل مانند صنعت گری، جنگاوری، سیاست کشورداری... نزد ایرانیان بسیار  است". در این حال نیز مشکل حل      می شود.

در هر حال روایت های موخرتر کوچه بازاری، "هنر نزد ایرانیان است و بس" از اصل و ریشه نادرست است، زیرا مفهوم آن، آنطور که در فرهنگ عامه جا افتاده است این خواهد بود که، غیر از ایرانیان هیچ گروه، قوم یا ملت دیگری دارای هنر نیست و این فکر نادرست و توهین آمیز، هرگز نمی توانسته از ذهن مرد بزرگی چون فردوسی بگذرد. در اینجا برای آنکه خوانندگان پژوهش حاضر، کمی با فضای اصلی روایتی که این بیت شعر به آن تعلق دارد آشنا شوند، خلاصه ای از آن را ارائه می دهیم. 

زمینه ادبی و تاریخی: 

این بیت شعر مورد بحث در بخش پادشاهی بهرام پنجم ساسانی (بهرام گور) در شاهنامه فردوسی آمده است. جریان بطور کاملن خلاصه چنین است:

بهرام گور فرزند یزدگرد یکم بود و پادشاهی‌اش در قرن یازدهم باستانی (قرن پنجم میلادی) رقم خورد. بهرام در سفر به هند، با دختر شنگل، پادشاه هند، ازدواج کرد. در بخشی از روایت، او در مواجهه با خاقان چین، بر برتری هنر، شجاعت و رزم‌ آوری ایرانیان تأکید می‌کند. بیت "هنر نیز ز ایرانیان است و بس    ندارند کرگ ژیان را به کس" این مضمون را بازتاب می‌دهد. مصراع اول به اصالت هنر ایرانیان اشاره دارد و مصراع دوم، تمثیلی از شجاعت بی‌همتای آنان است که حتی کرگدن خشمگین (نمادی از دشمنی نیرومند) را  نیز به پشیزی نمی‌گیرند.

 با در نظر گرفتن روایت اصلی و تحلیلی که قبل از آن ارائه دادیم، مفهوم این بیت شعر مناقشه برانگیز از دید من چنین خواهد بود:

" به همراه دیگر فضائل،  (مانند شجاعت و دلیری( بر مبنای مصراع دوم))، هنر نیز نزد ایرانیان بسیار یافت می شود (پایان مصراع اول)  

(مصراع دوم) و ایرانیان چنان دلاورند که حتی از وحشی‌ترین حیوانات مانند کرگدنِ خشمگین هم ترسی بدل راه نمی دهند و آن را هیچ می پندارند. "

این قسمت را با ارائه یک اظهار نظر از ویلر مِک‌ اینتاش ­تاکستون، خاورشناس و مترجم برجستهٔ آمریکای به پایان می بریم.

:  (Wheeler M. Thackston  1944) مِک‌اینتاش تاکسون

"شاهنامه درسی حماسی به وسعت خودِ حماسه است؛ تنها شعر آن برای آشکار کردن جان و روح ایرانیان کافی است." [Ref 1]

[منابع ردیف پنجم در مورد مطالب فوق]

زمزمه‌هایی پیرامون فردوسی

رنجیدگی فردوسی از محمود غزنوی

برخی تحقیقات غیر قابل راستی آزمایی نشان می‌دهند که فردوسی انتظار داشت برای شاهنامه پاداش زیادی از محمود غزنوی دریافت کند، اما به جای ۶۰,۰۰۰ دینار، فقط ۲۰,۰۰۰ درهم (ارزش کمتر) دریافت کرد، که باعث دلخوری او شد. فردوسی در واکنش، شعری هجوآمیز علیه محمود سرود!!، که گفته می شود در برخی نسخه‌های قدیمی شاهنامه دیده شده است. مطلبی که برای من قابل راستی آزمایی نیست. برای مثال، دو بیت از شش بیتی که در این ارتباط در "چهار مقاله" عروضی آمده چنین است:

ایا شاه محمود کشورگشای!                         ز کس گر نترسی بترس از خدای

گر ایدون که گیتی به شاهی تو راست           نگویی که این خیره گفتن چراست

و یا در منابع غیر معتبر دیگر:

نداد آن سپهبد به من جز سپاس      از آن پس بر او زاده‌ام هیچ پاس

اگر شاه را شاه بودی نژاد                 بدین داستان کی مرا بد نداد؟

همان به که از مُلک محمود دور         نخوانند نامم در آن ناسپاس سور

 البته بعید نیست که محمود در این رابطه چندان دست و دل باز نبوده است، اما اینکه انسانی مانند فردوسی برای مادیات، آنهم در اواخرعمر خود به هجوپردازی روی آورده باشد، برای من چندان دلپذیر نیست، مگر آنکه اتفاقات دیگری رخ داده است که در دل تاریخ مدفون مانده باشد. اصولن من باور ندارم که فردوسی برای دریافت انعام این کار بزرگ را به انجام رسانده باشد. زیرا زمان شروع نگارش شاهنامه، سامانیان قدرت را در دست داشته اند و تا آنجا که من می دانم، هیچ سندی در دست نیست که حاکی از وجود یک قرارداد مابین او و سامانیان برای نگارش شاهنامه در ازای دستمزد باشد. برای مدلل نمودن آنچه گفته شد باید سه مثال زیر کافی باشد.

- کتاب "ستایش سلطان محمود" نوشته ایدن سینکلر^[1-6] نگاه نسبتن مثبت‌ی به محمود غزنوی دارد و روایت می کند  که فردوسی در شاهنامه، محمود را به عنوان یک حاکم عادل و خردمند تصویر کرده است. این دیدگاه با روایت‌ دلخوری فردوسی از محمود در تضاد است.

- برخی منابع^[2-6] اشاره دارند که محمود به دلیل ایدئولوژیک (برای مثال، سنی بودن و داشتن ریشه ترکی) ممکن است با محتوای شاهنامه، که گاهی ضدعرب و ضدترک بود، ارتباط برقرار نکرده باشد. باید در نظر داشت که نمایشگاه موزهٔ فیتزویلیام به تضاد ایدئولوژیک (ترکی‌بنیان بودن غزنویان و ارادتِ فردوسی به پیشینهٔ ایرانی) اشاره کرده، اما این مطلب را به معنی دلیلی برای واکنش منفی فردوسی تلقی نکرده است. از اینرو این اظهار نظر را می توان  بیشتر یک توضیح برای علت  کم ‌توجهی رسمی غزنویان به این اثر دانست.

برخی پژوهشگران دیگر، مانند ابوالفضل خطیبی (Abolfazl Khatibi) در کتاب  " آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو کرد؟" ^[3-6] اصالت این شعر را زیر سؤال برده‌اند. من نیز با این تاریخ دان و شاهنامه پژوه هم عقیده هستم که ممکن است این هجویات به نام فردوسی بعد از مرگ او در فضای ادبی اشاعه داده شده و یا بر برخی نسخ های شاهنامه افزوده شده باشد.

برخی منابع می‌گویند که مردم در حال تشییع جنازه‌ فردوسی بودند که پاداش محمود رسید، اما دخترش آن را نپذیرفت و گفت که شاهنامه اکنون جاودانه شده است.

همچنین، برخی روایت‌های دیگر می‌گویند که پول فرستاده ‌شده توسط محمود، برای تعمیر یک کاروانسرا به نام "رباط چاه" بین مرو و توس استفاده شد، تا یادبودی از فردوسی باقی بماند.

تایید چنین روایت های کوچه بازاری، تا زمانی که به اسناد معتبر مبنی بر صحت آنها دست نیابیم ممکن نیست. بنابراین در حال حاضر می توانیم این زمزمه ها را در گروه "روایت های فولکلوریک" دسته بندی کنیم.

[منابع ردیف ششم در مورد مطالب فوق]

۲- شکسپیر و آثار او

تولد و خانواده

ویلیام شکسپیر در ۲۳ آوریل ۱۵۶۴ میلادی در شهر استراتفورد آپون آون در انگلستان متولد شد. پدرش، جان شکسپیر، تاجری موفق و مادرش، مری آردن، از خانواده‌ای زمین‌دار بود. او در خانواده‌ای نسبتاً مرفه رشد کرد. منبع [1]

تحصیلات و دوران جوانی

شکسپیر در مدرسه محلی استراتفورد تحصیل کرد و با زبان لاتین و ادبیات کلاسیک آشنا شد. در سال ۱۵۸۲ میلادی در سن ۱۸ سالگی با آن هاتاوی ازدواج کرد و صاحب سه فرزند شد. در اواخر دهه ۱۵۸۰ به لندن رفت و فعالیت خود را به عنوان بازیگر و نمایشنامه‌نویس آغاز کرد. منبع[2]

فعالیت‌های ادبی

شکسپیر در دهه ۱۵۹۰ میلادی به شهرت رسید و عضو گروه تئاتری "لرد چمبرلین" (بعدk "مردان پادشاه") شد. او نمایشنامه‌هایی مانند هملت را در  حدود ۱۶۰۰ میلادی، شاه لیر را در  حدود ۱۶۰۵ میلادی، و رؤیای شب نیمه تابستان را درحدود ۱۵۹۵ میلادی نوشت. همچنین ۱۵۴ سونات شاعرانه از او به جا مانده است. منبع[3]

رابطه با دربار

شکسپیر از حمایت ملکه الیزابت اول (حکومت: ۱۵۵۸-۱۶۰۳ میلادی) و شاه جیمز اول (حکومت: ۱۶۰۳-۱۶۲۵ میلادی) برخوردار بود. گروه تئاتری او تحت حمایت سلطنتی فعالیت می‌کرد و آثارش در دربار اجرا می‌شد. منبع[4]

درگذشت و میراث

شکسپیر در ۲۳ آوریل ۱۶۱۶ میلادی در استراتفورد  درگذشت و در کلیسای تثلیث مقدس به خاک سپرده شد. آثار او تأثیر عمیقی بر ادبیات انگلیسی گذاشت و تا امروز در سراسر جهان مطالعه و اجرا می‌شود. منبع[5]

آثار جاودانه شکسپیر

تراژدی‌ها

۱- هملت  (Hamlet)

• توضیح: داستان شاهزاده دانمارکی که پس از مرگ پدرش، روح او را می‌بیند و برای انتقام از عمویش که تاج و تخت را غصب کرده، اقدام می‌کند. این اثر به موضوعاتی چون جنون، خیانت و مرگ می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۶۰۰ میلادی. منبع[6]

۲- شاه لیر  (King Lear)

• توضیح: داستان پادشاه پیری که تصمیم می‌گیرد قلمرو خود را بین سه دخترش تقسیم کند، اما با خیانت دو دختر بزرگ‌تر مواجه می‌شود. این اثر به موضوعاتی چون خانواده، قدرت و جنون می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۶۰۵ میلادی. منبع[7]

۳- مکبث (Macbeth)

• توضیح: داستان ژنرال اسکاتلندی که پس از پیشگویی جادوگران، برای رسیدن به تاج و تخت، شاه را می‌کشد و در نهایت به سرنوشت تراژیک خود دچار می‌شود. این اثر به موضوعاتی چون جاه‌طلبی و گناه می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۶۰۶ میلادی. منبع[8]

۴- اتللو  (Othello)

• توضیح: داستان ژنرال مور که به دلیل حسادت و فریب، همسر بی‌گناهش را می‌کشد. این اثر به موضوعاتی چون نژاد، عشق و خیانت می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۶۰۴ میلادی. منبع[9]

کمدی‌ها

۱- رؤیای شب نیمه تابستان  (A Midsummer Night's Dream)

• توضیح: داستان عاشقانه‌ای پر از جادو و طنز که در جنگلی مرموز رخ می‌دهد. این اثر به موضوعاتی چون عشق، رویا و واقعیت می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۵۹۵ میلادی. منبع[10]

۲- تاجر ونیزی (The Merchant of Venice)

• توضیح: داستان تاجری که برای کمک به دوستش، وامی از یک یهودی می‌گیرد و با شرطی خطرناک مواجه می‌شود. این اثر به موضوعاتی چون عدالت، رحمت و تعصب می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۵۹۶ میلادی. منبع[11]

۳- هر طور شما دوست دارید  (As You Like It)

• توضیح: داستان دختری که به جنگل پناه می‌برد و در آنجا با عشق و هویت جدید مواجه می‌شود. این اثر به موضوعاتی چون عشق، جنسیت و زندگی روستایی می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۵۹۹ میلادی. منبع [12]

نمایشنامه‌های تاریخی

۱- ریچارد سوم  (Richard III)

• توضیح: داستان پادشاه خبیثی که با فریب و قتل به قدرت می‌رسد، اما در نهایت شکست می‌خورد. این اثر به موضوعاتی چون قدرت، شرارت و سرنوشت می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۵۹۲ میلادی. منبع [13]

۲- هنری پنجم  (Henry V)

• توضیح: داستان پادشاه جوانی که با پیروزی در جنگ آگینکورت، انگلستان را متحد می‌کند. این اثر به موضوعاتی چون رهبری، جنگ و ملی‌گرایی می‌پردازد. تاریخ نگارش: حدود ۱۵۹۹ میلادی. منبع [14]

شعر

۱- سونات‌ها  (Sonnets)

o     توضیح: مجموعه‌ای از ۱۵۴ شعر عاشقانه که به موضوعاتی چون عشق، زیبایی، زمان و مرگ می‌پردازد. این شعرها به دو بخش اصلی تقسیم می‌شوند: یکی خطاب به مرد جوان و دیگری به بانوی تاریک. تاریخ نگارش: حدود ۱۵۹۰-۱۶۰۹ میلادی. منبع [15]

[منابع ردیف هفتم در مورد مطالب فوق]

پایان قسمت اول

فرامرز تابش

قسمت دوم